हिंदूंपुढील आव्हाने - भाग ३ रा : सर्वमान्य नेतृत्वाचा आभाव ! - पूर्वार्ध

 

समस्त वाचक बंधू, भगिनी आणि मातांनो !!!

सस्नेह जय श्रीराम !

मागील भागामध्ये आपण, एकसंधतेचा आभाव या बद्दल प्राथमिक चर्चा केली तेंव्हा काही बांधवानी याचे मूळ शोधण्याचा प्रयत्न करावा आणि त्यावर लेख लिहावा असे सूचित केले होते. प्रारंभी वाटले की मूळ शोधणे असेल तर अधिक चिंतन आणि हिंदू समाजातील विविध घटकांचे निरीक्षण करणे आवश्यक आहे. आमचे निरीक्षण पूर्ण झाले आहे असे आमचे म्हणणे नाही परंतु जे काही सापडले, त्यातून जे काही उमगले ते आपणां पर्यंत पोहोचवत आहे.

हिंदू एकसंध का नाही याची मीमांसा करायची तर अनेक पैलू आणि मिथके यांचा विचार करावा लागेल. एक संधतेच्या अभावाबद्दल एक मत प्रवाह असा आहे की; हिंदू मध्ये आपापसात असणारी विविधता हीच त्यांना एकसंध होऊ देत नाही.

हिंदू समाजामध्ये अंतर्गत विविधता आहे हे मान्य. या विविधतेचे वर्गीकरण करायचे झाले तर, भौगोलिक, पारंपरिक, भाषीक असे ढोबळ वर्गीकरण करता येईल.

असे असले तरी भौगोलिक प्रदेश बदलला म्हणून हिंदूंचा अहिंदू झाला असे होत नाही, परंपरा म्हणत असाल तर बहुतेक सण, उत्सव हे समानच आहेत. दिवाळी, दसरा, नवरात्र, गणेशोत्सव, मकर संक्रांत हे उत्सव सर्वच हिंदू साजरे करतात. पोंगल, चैत्रातल्या जत्रा, बेंदूर, बैसाखी यांसारखे सण कदाचित वेगळे असतीलहि परंतु त्यामध्ये देखील धार्मिक पूजापाठ करण्याचे साधर्म्य आहेच. दक्षिण  भारतामध्ये पोंगल साजरा करताना मंदिरात जाऊन देवदर्शन घेणे गरजेचे असते तर महाराष्ट्रातील जत्रेला गावाच्या देवीचे, भैरवनाथाचे किंवा ग्रामदेवतेचे दर्शन घेणे क्रमप्राप्तच असते. याचाच अर्थ सण, उत्सव यांना असणारे हिंदू धर्माचे अधिष्ठान हा विविधतेतील सामान धागाच आहे. त्यामुळे हिंदू मधील विविधता ही त्यांना परस्परांपासून भिन्न ठरवू शकत नाही.

वास्तवात हिंदूंच्या अंतर्गत भिन्नता या विविधताच आहेत त्याला भेद म्हणता येणार नाही. असे असले तरीही प्रत्येक हिंदू हा स्वतःला वेगळा समजत असताना दिसतो. जर आपले सांस्कृतिक, भौगोलिक, पारंपरिक वैविध्य आपणांस भिन्न करत नाहीत तर मग आम्ही एकूण हिंदू म्हणून वेगवेगळे कसे ?

आता भाषा या विषयावर भाष्य करूयात, मुळात बहुभाषिक असणे हा काही केवळ भारतीय किंवा हिंदू समाज यांनाच लागू असणारी बाब नव्हे.

चीन सारख्या आर्थिक दृष्ट्या बलाढ्य असणाऱ्या राष्ट्रामध्ये ३०० हुन अधिक भाषा बोलल्या जातात, अमेरिकेमध्ये हाच आकडा ३५० आहे. पाकिस्तान सारख्या धर्मधिष्ठित राष्ट्रामध्ये देखील ७० भाषा बोलल्या जातात, तर अरब राष्ट्रांमध्ये ३० हुन अधिक भाषा बोलल्या जातात. एकूणच काय तर एकाच धर्माचे असणाऱ्या राष्ट्रांमध्ये देखील बहुभाषिकता आढळते. त्यामुळे भाषिक भिन्नता ही कोणत्याही धर्मियांना परस्पराहून धार्मिकदृष्ट्या भिन्न करत नाही.

सांप्रदायिक भिन्नता हा बिंदू आता पाहुयात. पंथ-उपपंथ, संप्रदाय हा काही केवळ हिंदू धर्मियांचाच घटक आहे असे नाही.

कोणत्याही धर्मामध्ये, धारणांच्या मतांतरावरून पंथ, उपपंथ निर्माण होतच असतातच, इस्लामचेच उदाहरण घ्याना; त्यांच्या मध्येही, शिया सुन्नी, सुफी, अहमदिया असे पंथ आहेतच की. तसेच ख्रिश्चनिटी मध्ये प्रोटेस्टंट, कॅथलिक आणि ऑर्थोडॉक्स या सारखे पंथ आहेतच. परंतु म्हणून ते काही परस्परांपासून  धार्मिक दृष्ट्या भिन्न नाहीत. मग हिंदू तरी भिन्न कसे असतील.

हिंदूंच्या बाबतीत आणखी खोलात गेल्यावर असे आढळते की; आपल्यातल्या भिन्नतेला भेद समजून आजचा हिंदू समाज हा एकला चालो रे च्या भावनेत वावरताना दिसतो. आपला संप्रदाय, पूजा पद्धती, भाषा  हाच आमचा धर्म होय असा गैरसमज करून घेतल्याने  त्या त्या बाबतीतले नेतृत्व हेच अंतिम नेतृत्व मानले जाते. धार्मिक नेतृत्व भिन्नतेमुळे अखेर राजकीय नेतृत्व हेच आपले धार्मिक नेतृत्व आहे असे मानून जे खरे धार्मिक नेतृत्व आहे अश्या साधू संतांकडे दुर्लक्ष केले जाते. अहिंदू धर्मीयांची प्रार्थनास्थळे, धर्मस्थळे हीच त्यांची शक्ती स्थळे मानली जातात, त्या त्या धार्मिक संतांच्या तत्वज्ञानाला एकसूत्री धर्मज्ञान मानून त्याला स्वीकारले जाते. हिंदू मात्र आपली खरी शक्तीस्थळे असणाऱ्या मंदिरांना केवळ अध्यात्मिक केंद्रे किंवा पुजाऱ्यांची पोटे भरणाऱ्या संस्था असे म्हणून तिकडे पाठ फिरवतो. त्यामुळे मंदिर, मठ यांच्याद्वारे निर्माण होत असणाऱ्या धार्मिक नेतृत्वाना हिंदू समाज आज नाकारताना दिसतो आहे. अगदी काही दिवसापूर्वीचेच उदाहरण घ्या ना ! प्रयागराज येथे सुरु असणाऱ्या महाकुंभ मेळ्याच्या निमित्ताने, विश्व हिंदू परिषदेच्या मंचावरून संतांनी काही बैठकीचे निर्णय जाहीर केले त्यामध्ये त्यांनी, लोकसंख्या समतोल होण्याकरता हिंदू कुटुंबामध्ये तीन अपत्ये असण्याची आवश्यकता बोलून दाखवली.

दुर्दैवाने या आवाहनाचा हिंदूंनीच गैर अर्थ घेत, संतांचीच अक्कल काढायचा अति शहाणपणा दाखवला (अर्थात हे काही जाहीरपणे कोणी बोलले नाही परंतु आमच्या सोबत झालेल्या वैयक्तिक चर्चेच्या आधारावर आम्ही सांगत आहोत). अन्य धर्मीय आणि हिंदू यामधील असणाऱ्या शैक्षणिक प्रमाणाचा दाखला देऊन हा निर्णय किंवा आवाहन गैर आहे असा सूर लावला. परंतु हिंदूंनी या प्रकारची पार्श्वभूमी समजून घेणे आवश्यक आहे, OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) च्या निष्कर्षानुसार एखादा समाज किंवा एखादी पिढी आहे तशीच परावर्तित होण्यासाठी आवश्यक जन्मदर हा २.१ प्रति स्त्री असणे आवश्यक आहे. परंतु हिंदूंचा जन्मदर हा २०१९ ते २०२१ च्या पाहणीनुसार १.९४ एवढा आहे. मागील २० वर्षांचा विचार करता हा दर ३.३ इतका कमी झाला आहे आणि त्यामुळे हे जर असेच चालू राहिले तर येणाऱ्या काही वर्षांमध्ये हिंदू समाज हा संपूर्णपणे नष्ट होण्याची शक्यता आहे.(१)

तर दुसरीकडे मुस्लिम समाजाचा जन्मदर २.३६ इतका आहे (जो देशातील सर्वाधिक आहे) १९९२ च्या तुलनेत हा दर केवळ २.०५ इतका कमी झाला आहे.(२) 

म्हणजेच हिंदूंच्या तुलनेत हा १.२५ ने जास्तच आहे. आणि म्हणून किमान हिंदू समाज आहे तितक्या प्रमाणात तरी शिल्लक राहावा या साठी हिंदू कुटुंबामध्ये २.१ म्हणजे ३ अपत्ये जन्माला येणे गरजेचे आहे असा त्याचा अर्थ आहे. परंतु संतांच्या अभ्यासाचा गैर अर्थ घेत, विषयाचे गांभीर्य समजून घेता हिंदू समाजामध्ये हा विषय चेष्टेचा ठरवला जात आहे.

वर सांगितल्या प्रमाणे, हिंदूंना संतांचे मार्गदर्शन आणि पर्यायाने नेतृत्व मान्यच करायचे नसल्याने, संतांच्या हिंदू समाज रक्षणाच्या तळमळीचे भानच राहिले नाही.

 

याच बैठकीमधील आणखी एक निर्णय म्हणजे मंदिरांना सरकारी नियंत्रणातून मुक्त करून, मंदिर व्यवस्थापनाकडे देण्याची मागणी. या यामागील उद्देश्य हा अगदी साधा आणि सरळ आहे तो म्हणजे की, हिंदू धर्मस्थळाद्वारे संकलित होणारे हिंदू भक्तांचे द्रव्य किंवा पैसा हे केवळ हिंदू धर्मियांच्याच कल्याणार्थ वापरले जावेत.

खरे तर ही मागणी काही आजची नाही आणि मुख्य म्हणजे कायद्याला धरून असणारच ही मागणी आहे. १९५९ साली नव्याने पारित केलेल्या कायद्यानुसार ठराविक म्हणजे श्रीमंत अश्या हिंदू देवस्थानावर सरकारी नियंत्रण ही बाब संविधानातील कलम २५ आणि २६ अनुसार प्राप्त असणाऱ्या धर्मस्वातंत्र्यावर घाला आहे. दुसरे असे की; हा कायदा केवळ हिंदू धर्मस्थळांवरच लागू करण्यात आलेला आहे. या मागे तत्कालीन सरकारचे असणारे मतांचे राजकारण हेच याचे मूळ आहे. हिंदू भक्त आपल्या धर्मसाठी जे दान देतात त्यांना सरकारी नियंत्रणात घेऊन त्याचे राजकीय लाभा करता अहिंदूंना होणारे वाटप ही बाब कोणत्याही सजग हिंदूंना पटण्यासारखी नाही. आणि म्हणूनच आमच्या संतांनी आवाहन केले आहे की; हिंदू मंदिरांचे सरकारीकरण बंद झाले पाहिजे.

हिंदूंचे दुर्दैव हेच आहे की; " मंदिरे ही पुजाऱ्यांची पोट भरण्याची साधने आहेत " असे डावे आणि छद्म समाजवादी विचार ज्या हिंदूंच्या नसानसात पद्धतशीरपणे भरले गेले आहेत त्यांना या मागणीची भूमिकाच समजत नाही. त्यामुळे आपल्याच धार्मिक नेतृत्वाच्या मागणीला आपलेच हिंदू परिजन उपहासाने घेत असलेले दिसत आहेत.

एकंदरीत काय तर, केवळ आपल्या साधू संतांवर, संघटनात्मक क्षेत्रात काम करणाऱ्या नेतृत्वावर अविश्वास दाखवून, आजचा हिंदू समाज स्वतःला निर्नायकी होताना दिसतो आहे. आणि लक्षात ठेवा समाजाचा लढा जेंव्हा निर्नायकी होतो तेंव्हा त्या समाजाचा पराभव हा अटळ आणि अटळच असतो.

बाकी बाबतीतले पुढील विचार, याच विषयाच्या उत्तरार्धात मांडण्यात येतील.

 

 तूर्तास इथेच थांबतो……… जय श्रीराम !!!

संदर्भ :

https://www.oecd.org/en/data/indicators/fertility-rates.html#:~:text=Assuming%20no%20net%20migration%20and,ensures%20a%20broadly%20stable%20population. 

श्रीपाद श्रीकांत रामदासी